تماشای پرندگان مهاجر در تالاب کشف‌رود 
امیریه ۳۷ شهر چهار‌هزارنفری 
خاموشی در راسته بازارمسگرها
یکی از ویژگی‌های مشهد کنونی که آن را از سایر کلان‌شهرهای مهم کشور چون تبریز، اصفهان و حتی تهران متفاوت می‌کند، نبود بافت تاریخی منسجم در آن است. این کمبود دلیل تازه و نو بودن مشهد نیست زیرا حداقل هسته نخستین شهر که در کنار مضجع شریف رضوی ایجاد شده است حدود 1200سال یعنی از تاریخ شهادت آن امام همام(ره) بدین سو قدمت دارد و شاهد این ادعا،تعداد چشمگیر کتاب‌های تاریخی و جغرافیایی و سفرنامه هایی‌است که نویسندگان آن‌ها در برخی موارد حتی به تفصیل از کوچه‌ها و گذرها و بناهای اطراف حرم مطهر رضوی گفته‌اند.
همچنین از اواسط عصر قاجار به این سو هم علاوه بر منابع ذکر شده در بالا، نقشه‌های ترسیمی از سوی اروپاییان و سپس ایرانیان هم بر این منابع افزوده شده و بسیار دقیق‌تر از قبل وضعیت سکونت در مشهد را ترسیم کرده و نشان داده اندکه مشهد دارای بافت تاریخی منسجم و درخور توجهی بوده است.
ماجرای این نبود بافت تاریخی اما از ابتدای دوران پهلوی اول کلید خورد؛از آن هنگام که به بهانه لزوم عمران و بهبود شرایط زندگی در مشهد و البته اروپایی دیده شدن شهر هنگام حضور مهمانان هزاره حکیم فردوسی تخریب‌ها آغاز شد، این داستان البته در دو مرحله دیگر هم یکی اواخر پهلوی دوم و دیگری در دهه 70 تحت عنوان طرح بهسازی و نوسازی اطراف حرم مطهر رضوی ادامه پیدا کرد تا جایی که هرچه بر عظمت حرم مطهر رضوی افزوده گشت از بناها، کوچه‌ها و گذرهای تاریخ اطراف آن کاسته شد.
یکی از این گذرهای قربانی شده در جریان طرح‌های اجرا شده در اطراف حرم مطهر رضوی کوچه موسوم به «حاج نوروز» است که در جریان این تغییرات نه‌تنها کوچک شد بلکه دیگر کمتر نشانی از آن باقیمانده است. در ذیل شرح گذشته و اکنون این کوچه را با هم مرور می‌کنیم.
در گذر زمان
بر اساس آنچه در نقشه جولیس دالمج که کامل ترین نقشه موجود مشهد از دوران قاجار محسوب می شود در انتهای سال 1248خورشیدی یعنی حدود 153 سال پیش درج شده است، در آن روزگار گذری وجود داشته که از چهارسوق نوغان تا محدوده میدان کهنه امتداد داشته است. وقتی آن نقشه را با نقشه های امروزمشهد مطابقت دهیم، متوجه می شویم که این گذر، مسیری است که اکنون به عنوان کوچه حاج نوروز می شناسیم.
البته این تطابق تنها بر اساس هماهنگی نقطه آغاز کنونی این کوچه با نقطه آغاز قدیمی آن یعنی همان چهارسوق نوغان میسر می شود و گرنه طول کوچه حاج نوروز کنونی کمتر از نصف همان کوچه در دوران جولیس دالمج است.
این کوتاه شدن کوچه ثمره اجرای تغییرات بافت قدیمی مشهد طی این 150 سال است چه آنکه در سال های پیش از آن تنها بخش پایانی کوچه یعنی همان محدوده سبز رنگ و پر از درخت موسوم به میدان کهنه معرفی شده از سوی دالمج به فضای مسکونی و شهری تبدیل شده بود اما در سال های اخیر بخش عمده ای از کوچه هویت خود را از دست داد تا یکی از پروژه های بزرگ مقیاس مرتبط با طرح نوسازی اطراف حرم مطهر رضوی در آن اجرا شود.
پروژه ای که متأسفانه هنوز هم اجرا نشده و از آن تنها یک گودال بزرگ حدفاصل شارستان شهید شوشتری، بولوار امیر المؤمنین(ع) و کوچه شهید شوشتری4 یا شهید عباس شاهی باقی مانده است که مردم و مدیران شهری آن را به عنوان گودال ناجا می شناسند زیرا روزگاری قرار بود در آن پروژه ای بزرگ از سوی بنیاد تعاون ناجا اجرایی شود. البته بخشی از کوچه حاج نوروز هم در جریان احداث شارستان (شهید شوشتری) تخریب و به خیابان تبدیل شده است.
گذری غیر مستقیم برای تشرف
پیش از بررسی وضعیت کنونی کوچه حاج نوروز ابتدا سری به آینده آن بزنیم. البته آینده ای نزدیک و به عبارت بهتر آنچه قرار است از ابتدای سال 1402 در این کوچه اجرایی شود. کوچه حاج نوروز بر اساس آنچه بر داربست بزرگ طاق نصرت گونه نصب شده در ابتدای آن عنوان شده یکی از گذرهای تشرف زائران به حرم مطهر رضوی در سال 1402 است. گذری که به روایت همین نوشته ها هر زائر تنها با هشتصد گام راه رفتن در آن به حرم مطهر رضوی می رسد.
البته این گذر شرایط خاصی دارد و بر خلاف گذرهایی چون نوغان یا سلام هنگام قدم زدن در آن برای رفتن به حرم مطهر باید یک تغییر جهت 90 درجه داد. این تغییر جهت البته در دو مکان مختلف می تواند رخ دهد. نخستین این مکان ها همان تقاطع چهارسوق نوغان است که بر اساس نقشه های کنونی کوچه حاج‌نوروز به پایان می رسد و فرد در این مکان با تغییر جهت 90 درجه ای به سمت چپ وارد کوچه آصفی یا همان چهارسوق نوغان می شود و در انتهای آن به انتهای ره باغ حضرت زهرا(س) می رسد.
دومین مکانی که می توان با تغییر جهت در آن به سمت حرم مطهر رضوی ادامه مسیر داد، انتهای کوچه رو به روی حاج نوروز در چهارسوق نوغان یعنی گنبد خشتی است. این انتها که در نقشه های کنونی ابتدا محسوب می شود، محل تقاطع کوچه گنبد خشتی با خیابان طبرسی است و فرد با تغییر جهت در آن می تواند از بست طبرسی وارد حرم مطهر رضوی شود.
پی آب مسجدی تاریخی با گذشته کمتر شناخته شده
نخستین بنای کوچه حاج نوروز تنها مسجد موجود در آن است. این مسجد که بر سر در آن تابلوی مسجد و حسینیه نصب شده است امروز مزین به نام امام حسن عسکری(ع) است اما معدود نمازگزاران قدیمی آن نام گذشته اش را «مسجد پی آب » می دانند.
بر اساس گفته همین افراد جاری بودن آبی تیره که حاصل کارگاه های فعال مسگری موجود در این کوچه بوده باعث شده است تا چنین نامی برای مسجد در قدیم انتخاب شود و صدالبته که در روزگار کنونی که دیگر نه مسگری در کوچه وجود دارد و نه آبی در آن محدوده جاری، این نام کارایی خاص خود را از دست داده است و قدیمی های منطقه با توجه به نبود مسجدی مزین به نام امام یازدهم شیعیان جهان در این محدوده نام «مسجد امام حسن عسکری(ع)» را بر روی آن گذاشته اند.
«حاج نوروز»ی که دیگر نیست
درست چند پلاک پس از این مسجد، زمین بزرگی در پس حصارهای فلزی پنهان است که دلیل نام گذاری این کوچه را در دل خود نهفته دارد. این زمین تا سال1380 میزبان حمامی بزرگ به نام «حاج نوروز» بود. این حمام را حاج نوروز نامی حدود 150سال قبل یعنی کمی بعد از تهیه نقشه دالمج ایجاد کرد و به همین دلیل هم اثری از آن در نقشه نیست.
ساخت حمام در کوچه ای که پیش از آن حمامی نداشت باعث شد تا نام حاج نوروز برای همیشه بر روی کوچه ماندگار شود و حتی امروز که دیگر تلاش نوه های او هم برای حفظ حمام به سرانجامی نرسیده و تخریب شده است تا شاید روزی روزگاری پروژه ای عظیم در آن ساخته شود، بازهم نام وی بر کوچه باقی مانده است.
فرعی های نخستین «حاج نوروز»
حکایت کوچه های فرعی حاج نوروز هم حکایتی خواندنی است. دو فرعی نخست از سمت شارستان یعنی حاج نوروزهای 7و 8 تقریبا وضعیتی مشابه دارند. بناهای یک سمت هر کدام از این دو کوچه برای اجرای طرح های عمرانی تخریب شده است و الان زمین باقی مانده از آن ها در حصارهای گالوانیزه قرار دارد با این تفاوت که در کوچه شماره 8 زمین حاصل از تخریب حمام حاج نوروز و چند بنای دیگر بدون استفاده مانده است.
این دو کوچه یک تفاوت دیگر هم دارند. تمامی بناهای باقی مانده در کوچه شماره 8 به عنوان خانه مسافر و مکان اقامتی در اختیار زائران قرار می گیرد اما در کوچه شماره 7 دو بنا وضعیتی دیگر دارند. یکی پلاک دوم داخل کوچه است که از ظاهرش پیداست زمانی بنایی درخور اعتنا از سال های انتهای پهلوی اول بوده اما تغییرات انجام شده در َآن باعث نیمه مخروبه شدنش شده است و دیگری بنای انتهای کوچه که ورودی کنونی آن از ره باغ حضرت زهرا(س) است و خانه ای زیبا و بزرگ از دوران پهلوی دوم که واجد ارزش ثبت ملی نیز هست.
هیئتی برای شاهزاده علی اصغر(ع)
کمی بعد از کوچه حاج نوروز 6 بنای متعلق به یگانه هیئت مذهبی فعال کوچه حاج نوروز خودنمایی می کند. این بنا که حضورش در این کوچه یادآور پیوند کهن این منطقه با کوچه نوغان و زیر کوچه بودن کوچه حاج نوروز نسبت به کوچه و محله نوغان است، مکان استقرار هیئت شاهزاده علی اصغر(ع) نوغان است. هیئتی که به روایت تابلو ورودی همین مکان از سال 1311 خورشیدی در حال فعالیت است و سال هاست که دل سوختگان حسینی در روزگاران عزا خاصه شب و روز هفتم ماه محرم به برگزاری آیین های عزاداری می پردازند.
زنده ترین فرعی «حاج نوروز»
کوچه حاج نوروز 6 را می توان زنده ترین فرعی کنونی حاج‌نوروز دانست. این کوچه که در جریان تغییرات اخیر از یک سو به میدان طبرسی و از دیگر سو به شارستان شهید شوشتری با نام شوشتری 1 راه پیدا کرده و بخش انتهایی آن هم شامل ادامه زمین افتاده حاشیه حاج نوروز 8 است، میزبان مجموعه ای از خانه مسافرهاست.
نبش تنها فرعی این کوچه که خود به میدان طبرسی ختم می شود هم مجموعه اقامتی فرهنگی ستاد اقامه نماز کشور شامل هتل نماز و مجموعه فرهنگی نیایش و البته دفتر ستاد اقامه نماز خراسان رضوی قرار دارد.
در ابتدای این کوچه از سمت میدان طبرسی تابلو طبرسی 13 یا شهید میرحبیب حسینی کهنوئی نصب شده و بخش عمده ضلع دیگر این کوچه را هم مجتمع شرق زیست اشغال کرده است. البته خود این فرعی میزبان یک فرعی دیگر یعنی بن بست آشنا ست که در دل خود یک خانه زیبای واجد ارزش ثبت ملی اما رها شده دارد.
سایر فرعی ها
داستان سایر فرعی های کوچه حاج نوروز یعنی شماره های 1تا 5 تقریبا یکی است. در این بین حاج نوروز 5 را که نام همت آباد هم بر تابلو آن درج شده است و هیچ کدام از محلی ها دلیل این نام گذاری را به درستی نمی دانند می توان «کوچه خانه مسافرها» لقب داد.
در این کوچه که از سمت دیگر، تابلو شهید جلالیان 2 مقابلش نصب است و تنها یک قطعه زمین افتاده حصاردار با ره باغ حضرت زهرا(س) فاصله دارد، 10 پلاک وجود دارد که 9 پلاک اختصاص به خانه مسافر پیدا کرده و آن تک پلاک باقی مانده هم نیمه ساز است. کوچه حاج نوروز 4 هم که تنها یک متر عرض دارد میزبان دو خانه مسافر است و در حاج نوروز 3 هم که بن بستی شش متری است دو خانه مسافر فعال هستند.
وضعیت حاج نوروزهای 1 و2 هم به همین ترتیب است و در هر دو که دارای عرضی کمتر از دو متر هستند تعدادی خانه مسافر فعالیت می کند. امری که باعث شده بتوان ادعا کرد که کوچه حاج نوروزی که روزگاری یکی از مراکز تولیدی مشهد بوده و راسته بازار مسگران شهر در آن قرار داشته الان یک کوچه خدماتی است زیرا سراسر آن را یا خانه مسافرها یا مغازه های مرتبط با سوغات زائران و البته چند قطعه بزرگ تخریب شده برای احداث هتل ها و مراکز تجاری مورد نیاز زائران به خود اختصاص داده اند.
شب بازار
و اما نقطه پایانی معرفی کوچه حاج نوروز حکایتی است که هر شب درست در همان جایی که کوچه به پایان می رسد گذر تشرف آغاز می شود یعنی تقاطع آن با شارستان شهید شوشتری . حاشیه شارستان شهید شوشتری درست به موازات کوچه حاج نوروز ساعت 8 هر شب شاهد برپایی یکی از پر رونق ترین شب بازارهای مشهد است. شب بازاری که اغلب کالاهای ارائه شده در آن از جمله کالاهای مورد نیاز زائران است و بیشتر می توان آن را یک بازار سوغات شبانه لقب داد.
لینک کوتاه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
